Ónotuð íslensk mannanöfn ! Frá landnámi og miðöldum.

Í æsku umhverfi mínu var nafnið Eyleif  vanalegt. Svo kemst maður að því að nafnið er mjög fágætt.  Þá veltir maður fyrir sér hvort ekki séu mörg gömul nöfn í íslenskunni fágæt og jafnvel ekki  notuð í dag.  Við smá grúsk þá sýnist manni eins og  við landnám hafi málið verið mjög fjölskrúðugt af nöfnum en svo verið notuð færri nöfn á miðöldum en á síðustu öld orðið nokkur vakning að nota ný nöfn eða ný gömul nöfn. Hjálagt er listi af nöfnum sem voru notuð á miðöldum og á fyrstu öldum landnáms en enginn ber í dag. 

 

Alfarinn,  Andríður, Auðúlfur,Ásbera, Ásleif, Ásleifur, Ávaldi, Bálki,Bárekur, Bjálfi, Bjolllok,Brattur, Bresi, Brigíð, Brúnmann, Böðólfur, Böggvir, Bölverkur, Dufnall, Fastný, Geirröður, Geitir, Goti, Grenjaður, Grjótgarður, Gufa, Hallaður, Herröður, Hjálp, Hjör, Hjörr, Hneitir, Hrifla, Höggvandill, Járnskeggi, Hrani, Kenik, Kjalvör, Knjúkur, Koltorfa, Kriströður, Kúgaldi, Liður, Maddaður, Mýrún, Mæfa, Nefsteinn, Niðbjörg, Ormhildur, Ópía, Rafarta, Ráðormur, Reginleif, Reistar, Skarfur, Skólastika, Skúfur, Snartur, Stórólfur, Svartkell, Vaði, Vakur, Véfröður, Vilbaldur, Vilgeir, Þjóðar, Þorbeinir, Þórvé, Ögur, Öndóttur, Alrekur, Ármóður, Dufgús, Finnvarður, Gríss, Heinrekur, Hrolleifur, Hrosskell, Hyrningur, Hæringur, Jólgeir, Kaðall, Klaufi, Kleppur, Kolbrandur, Kýlan, Leggur, Ljótólfur, Oddkatla, Óblauður, Saxi,  Sigvör, Skefill, Snærir, Valbrandur, Ægileif, Böðmóður, Fálki, Geirleifur, Grís, Heimlaug, Hlenni, Hróðgeir, Hrútur, Ísröður, Leiðólfur, Óleifur, Ósvífur, Rauður, Rjúpa, Snörtur, Stari, Söxólfur, Þjóðrekur, Þjóstólfur, Þorgestur, Áli, Brúni, Húnröður, Kleppjárn, Klyppur, Naddur, Skúmur, Sölvör, Valþjófur, Vébrandur, Þorljótur, Þraslaug,Ölmóður, Lambi, Otkatla, Þórhaddur, Ásbrandur, Konáll, Tófa, Kjallakur, Kollsveinn, Loðmundur, Refur, Kollur, Órækja, Sámur Sokki, Surtur, Eindriði, Hróaldur, Svertingur, Bótólfur, Þorleikur, Beinir, Hafur, Sveinungi, Gamli, Þorgautur, Ásvör, Kolli, Ásgautur, Svarthöfði, Krákur, Hemingur, Kálfur, Yngvildur, Hallótta, Svartur, Kolþerna, Alleif, Álaug, Broteva/efa, Etilríður, Eyfríður, Elíná, Fabían, Hegri, Ísleikur, Jóríður, Lífgjarn, Munnveig, Oddkell, Rustikus, Túnis.

Væntanlega þarf ekki leyfi mannanafnanefndar til að skýra eitthvað af ofangreindum nöfnum.   Sum nöfnin eru alls ekki slæm eins og t.d. Ásleifur, Bresi, Ávaldi, Goti,Ásbrandur Þjóðar.   Sum nöfn finnst mér hinsvegar nafnleysa og með neikvæða merkingu.  En eitt sinn var ekki hægt að nota nafnið Mörður, vegna "Lyga Marðar". Nú er það nafn vel þekkt og samþykkt, þannig geta nöfn öðlast samþykki.  Kannski eiga einstaklingar eftir að bera  nafnið Fálki rétt eins og Hrafn og Örn.  Íslenska málið býður uppá mörg ónotuð nöfn og kannski ekki nauðsynlegt að leita langt að nýjum nöfnum.

Þorlákur helgi og Þorláksmessa

Þorláksmessa, sem er kennd við Þorlák helga sem var  Þórhallsson og fæddur 1133 að Hlíðarenda í Fljótshlíð.  Hann lést árið 1193 og varð því 60 ára, sem hlýtur að hafa verið hár aldur á þeim tíma.    

Þorlákur hélt utan til náms og var sex ár (1153-1159) í París og Lincoln. Á báðum stöðum voru frægir skólar á tólftu öld. Þegar til Íslands var komið varð hann fyrst prestur í Kirkjubæ á Síðu 1162 og seinna að Þykkvabæ í Álftaveri og gerðist ábóti.   

Á alþingi 1174 var Þorlákur kosinn biskup í Skálholti í stað Klængs Þorsteinssonar.  Verðandi biskupar á Íslandi þurftu að fara til Þrándheims til vígslu, enda heyrði hin íslenska kaþólska kirkja undir biskupinn í Niðarósi.  Þorlákur fór ekki utan til vígslu fyrr en 1177 og var vígður til biskups í Niðarósi 2. júlí 1178.  Þorlákur var svo biskup í Skálholti til dauðadags.    

Snemma var farið að leita til Þorláks með meinsemdir manna og plágur ýmsar og þótti blessun hans kröftug til að bægja slíku frá.   Á kaþólskum tíma voru yfir 50 kirkjur helgaðar heilögum Þorláki.  Aðeins Pétri postula, Maríu og Ólafi helga voru helgaðar fleiri kirkjur en honum.  Jóhannes Páll páfi II útnefndi Þorlák verndardýrling Íslands með tilskipun 14. janúar 1985. 

Þorláksmessurnar eru tvær.

Sú Þorláksmessa sem við þekkjum er 23. desember miðast við dánardag Þorláks helga.  Þorláksmessa á sumar  er 20. júlí, en þann dag voru bein hans tekin úr jörðu árið 1198 og var sú Þorláksmessa lögtekinn 1237.   Kirkja heilags Þorláks stóð í Þorlákshöfn, sem var og er mikilvæg verstöð á landinu bláa. .  Í bókinni sögu daganna segir Árni Björnsson svo frá: “ Þorláksmessa á vetur varð lífsseigari en sumarmessan eftir siðaskipti og veldur þar nálægð jóla.  Þá var soðið hangikjöt til jólanna, og víða smakkað á því um leið.  Almennari var þó sá siður að hafa fiskmeti, skötu eða soðinn harðfisk á borðum á Þorláksmesu.  Í upphafi kann þetta einfaldlega að hafa  verið ómerkilegur hversdagsmatur rétt fyrir stórhátíðina, en í fiskátinu kynni einnig að gæta leifa af katólskri jólaföstu eða sérstakri Þorláksmessuföstu.  Á 20. öld hafa Vestfirðingar haldið tryggð við kæsta skötu sem Þorláksmessumat og er sá siður orðinn almenntur. 

Í Lincoln stendur glæsileg dómkirkja.  Þorlákur helgi kom til Lincoln frá París árið 1157 og var þar til 1159.   Árið 1072  var hafist handa við að byggja dómkirkjuna og var bygging hennar langt komin þegar hann var þar.

 

Tengsl á milli Lincoln og Þrándheims voru nokkur á tímum Þorláks helga..  Dómkirkjan í Þrándheimi er byggð að fyrirmynd kirkjunnar í Lincoln.   Elsti hluti dómkirkjunnar í Þránheimi (Niðrarósi)  var í byggingu  frá 1130-1180.  Sá hluti var því enn í byggingu þegar Þorlákur helgi vígðist í Niðarósi til biskups.   Efalaust hefur hann kannast við ýmislegt í arkitektúr Niðarósdómsins frá dögum sínum í Lincoln. Kannski hefur hann lagt mönnum góð ráð við að gera dómkirkjuna í Þrándheimi  að hluta að fyrirmynd dómkirkjunnar í Lincoln.  Hvað sem því líður þá er það söguleg staðreynd að Niðrósdómurinn í Þrándheimi er að reistur að hluta að fyrirmynd dómkirkjunnar í Lincoln og Wesminister Abbey í London, enda komu m.a. iðnaðarmenn frá Englandi til að reisa kirkjuna í Þrándheimi.   Kórinn í báðum kirkjum er  mjög líkur.

 

Lincoln

Í Lincoln er Þorlákur helgi ekki alveg gleymdur.  Ekki langt frá  Dómkirkjunni í lítilli kirkju, sem nú er bókasafn og upplestrarsalur fyrir stúdenta, er glerlistaverk .  Þar eru 5 dýrlingar merktir í hver sína rúðu í glugganum.   Einn af dýrlingunum er Þorlákur helgi og er í annarri rúðu frá vinstri ef maður er inní lestrarsalnum. Myndir af kirkjunum í Þrándheimi og Lincoln má sjá hér

 

Ég hef búið og starfað í Lincoln og komið til Þrándheims. Ólíkir en samt líkir bæir.  Lincoln stendur inní miðju landi á meðan Þrándheimur er við sjó og stendur við ár ósa,  Niðurósa.  Báðir staðir eru Háskólabæir, sem eiga ríka sögu, fallegar byggingar og það er vel hægt að  mæla með heimsókn á báða staði.

 

Megi skatan bragðast vel á Þorláksmessu.

 

Ónýtt íslensk nöfn

Fyrir  ríflega ári síðan, eyddi ég drjúgum tíma í að taka saman sjaldgæf íslensk nöfn.

Á síðustu áratugum hafa orðið til mörg ný mannanöfn í íslensku máli.  Oft eiga þau nöfn uppruna í erlendum málum.  Íslenskan er samt rík af nöfnum.

 

Hjálagt er listi af nöfnum sem enginn eða fáir heita en eru rammíslensk.  Sum orðin kunna að virðast með neikvæðum blæ eins og Bjálfi, Böðmóður og Bölverkur. Önnur eru framandi, eins og Rafarta, en hún var dóttir Kjarvals Írakonungs og móðir Helga Magra er nam land í Eyjafirði.  Knjúkur er meðal fornustu nafna sem Landnámabók geymir. Er nefndur Knykur í fornbréfasafninu en á líklega að vera Knjúkur. Ósvífur var faðir Guðrúnar Ósvífursdóttir er var “kvenna vænst, er upp óxu á Íslandi, bæði at ásjónu ok vitsmunum” segir í Laxdælu.  Þannig eiga mörg nöfn  sér sögu.  Dýranöfn eru oft notuð við nafngiftir eins og Hrafn, Örn, Ormur, og Ugla en nöfnin Fálki, Rjúpa, Kálfur,  Refur og Skúmur eru ekki nýtt í dag.  Keltnesku nöfnin Kjarval og Kiljan þekkjum við af frægum listamönnum.  Ónýtt keltnesk nöfn eru m.a. Kjallakur og Kjalvör.  Ýmsir staðir bera nöfn, sem hafa verið mannanöfn en eru lítið eða ónýtt í dag. Staðurinn Hrifla er til, en einungis einn einstaklingur hefur borið það nafn.  Einnig var þekktur stjórnmálamaður kenndur við staðinn Hriflu.   Böggvistaðir, Kjallaksstaðir, Kýlanhólar, Álaugarey, Ímastaðir og Lýtingsstaðir eru til en engin ber þessi nöfn í dag, þó einstaklingar hafi heitið þeim fyrr á öldum.  Mörg gömul nöfn sem ekki voru notuð í aldir hafa verið nýtt á síðustu áratugum, s.s. Dufþakur, Dalla og Eyjar.   Ýmis ný nöfn af íslenskum stofni, eins og Vöggur, Draupnir og Fífa  hafa litið dagsins ljót. Nafnið Rökkvi var fyrst til árið 1978 og í dag bera 30 manns þetta nafn.  Þessi nýju mannanöfn hafa auðgað nafnaflóruna í íslensku máli.

 

Það er full ástæða fyrir foreldra að gaumgæfa vel hvort eitthvað af ónýttum eða lítt nýttum íslenskum nöfnum geti komið til greina við skírn á barni, t.d. Ásleifur Bresi nú eða jafnvel nota eitt sjalgæft nafn sem millinafn, t.d. Áli, Brúni, eða Kolli.  Nafn er ævivarandi heimamundur  einstaklings. Sum fágæt nöfn geta verið hluti af einkenni  viðkomandi ættar.    Auðgum íslenskt samfélag með fágætum en fallegum  ramm íslenskum nöfnum.

 

Skrifað af Gísla Gíslasyni Gíslasonar, sem á soninn Gísla !

Þörf og mikilvæg stund.

Það er mikilvægt að samfélagið  fjalli meir um sjálfsvíg.  Ég hef lengi ætlað að blogga um þetta og fór fyrir nokkru að skoða þessi mál af vef Hagstofunnar.  

Á árunum 1986-2005 falla 648 Íslendingar fyrir eigin hendi.   Af þessum 648 einstaklingum eru 502 karlar eða 77%.  Oft eru það ungir karlmenn. Borið saman við ýmsar aðrar dánarorsakir þá er þetta mjög há tala. Sjá töflu hér að neðan.

Hjá konum er virkt forvarnarstarf fyrir leit að  bæði brjósta og leghálskrabbameini.   Úr þessum tveimur sjúkdómum létust 1248 konur á árunum 1986-2005.

Á árunum 1986-2005 látast 1356 karlar vegna krabba í blöðruhálskirtli og sjálfsvíga (854+502).  Það er ekki eins skipulögð leit að blöðruhálskirtlakrabbameini fyrir karla eins  og er hjá konum við brjósta og leghálskrabbameini.   Það er lítið fjallað um sjálfsvíg, en 77 % af sjálfvígum eru karlmenn og oft ungir karlmenn jafnvel unglingar. 

Það er full þörf á að karlar gangi jafn skipulega til krabbameins leitar í blöðruhálskirtli, eins og konur gera við brjósta og leghálskrabbameini. 

En það er ekki síður þörf  á að samfélagið geri átak og rjúfi þögnin sem allt um lykur sjálfsvíg.  Fræðsla um sjálfsvíg þarf að komast í grunnskóla og það þarf stórátak í þeim efnum. Ekki síður þurfa allir landsmenn að vita hvert eigi að leita þegar þungi tilverunnar er að buga menn.  Tugir manna falla á  hverju ári fyrir  eigin hendi. Það er alltof há tala.  Vonandi verður minningarstunding í Hallgrímskirkju upphafið að einhverju meiru í þeim efnum og upphafið að virkari  forvarnarstarfi.

 

Tafla:  Íslendingar látnir eftir ýmsum orsökum á árabilinu 1986 til 2005

Sjálfsvíg			648
Eyðni			26
Illkynja æxli í leghálsi, legi og  eggjastokki			493
Brjóstakrabbamein			755
Blöðruhálskirtill			854
Lagnvarandi alkóhólismi			50
Flutningaóhöpp.			662

Heimild. www.hagstofa.is

Fórnarlamba sjálfsvíga minnst

Saga heimstyrjaldarinnar skrifuð af þeim sem unnu stríðið.

Það er staðreynd að saga heimsstyrjaldarinnar er skrifuð af þeim sem unnu stríðið.   Miðað við sögubækur og bíómyndir gerðar um stríðið, þá er eins og allt slæmt hafi þjóðverjar gert og bandamenn ekki gert neitt slæmt.    Söguleg túlkun fræðimanna á heimstyrjöldinni verður önnur eftir nokkur ár eða áratugi.

Ahmadinejad hvetur til frekari rannsókna á helförinni